Gia công bằng chùm tia điện tử là gì? ưu điểm và hạn chế

Chắc hẳn rằng nhiều người đã từng nghe qua phương pháp gia công chùm tia điện tử, tuy nhiên vẫn chưa hiểu rõ về phương pháp này, bài viết dưới đây sẽ giúp người nghiên cứu hiểu khái niệm gia công bằng chùm điện tử, hiểu biết nguyên lý gia công bằng chùm điện tử, tường tận về cơ sở lý thuyết, các thông số công nghệ, các dụng cụ và thiết bị gia công bằng chùm, hiểu phạm vi ứng dụng hướng phát triển, biết ưu và nhược điểm của gia công chùm điện tử. Cùng theo dõi nhé!

Gia công chùm tia điện tử là gì ?

Từ lâu người ta đã biết sử dụng năng lượng của điện tử chuyển động với tốc độ cao vào đèn Rơngen, đèn điện tử và kính hiển vi điện tử .v.v. Trong các thiết bị trên phần lớn năng lượng của điện tử bị tổn thất dưới dạng nhiệt năng. Mục đích của công nghệ gia công bằng tia điện tử chính là biến đổi điện năng của điện tử thành nhiệt năng với tỷ lệ cao hơn và nhờ vậy bằng cách làm nóng cục bộ mà ta có thể tiến hành nhiều phương pháp gia công bằng nhiệt khác nhau. Nói chung gia công bằng chùm tia điện tử (Electron Beam Machining – EBM) là phương pháp gia công dùng năng lượng chùm tia điện tử hội tụ tại bề mặt gia công làm nóng chảy và bốc hơi vật liệu.

Nguyên lý gia công của phương pháp này là gì ?

Nguyên lý gia công chung

Nguyên lý hoạt động chung của chùm tia điện tử được trình bày trên hình bên dưới, các bạn có thể tham khảo để dễ hình dung hơn nhé. Chùm tia điện tử được phát ra từ Catod 1 của đầu phát tia. Các điện tử chuyển động với tốc độ rất cao và hội tụ lại nhờ thấu kính điện tử 4 thành vệt rất nhỏ lên bề mặt gia công 5. Các điện tử va đập vào bề mặt gia công và chuyển động năng thành nhiệt năng nung nóng, làm chảy hoặc bốc hơi bất kỳ vật liệu nào.

Sơ đồ gia công:

Bản chất của phương pháp gia công bằng chùm tia điện tử như sau: chi tiết gia công 4 được đặt trong một buồng chân không 3, một chùm tia điện tử có tốc độ và động lớn được tập trung hướng vào bề mặt của chi tiết gia công, nung nóng nó và làm bốc hơi vật liệu gia công. Nguồn sinh ra điện tử tự do thông thường là một sợi dây vônfram 1 (cực âm). Năng lượng cao của các điện tử đạt được nhờ điện thế cao được tạo ra bằng cực dương 8. Các điện tử chuyển động (tập trung thành chùm tia) hướng tới chi tiết gia công với tốc độ gần bằng tốc độ của ánh sáng. Đường kính của chùm tia sau khi đi qua hệ thống tập trung 2 và thấu kính từ 6 có thể đạt tới phần trăm hoặc phần nghìn mm, còn mật độ công suất có thể đạt tới vài nghìn kW trên 1mm2. Năng lượng tác động được đo bằng các xung có thời gian 0,001 ÷ 0,0001 giây.

Khi gặp bề mặt gia công, năng lượng của chùm tia điện tử chuyển thành nhiệt năng và nung nóng cục bộ lớp bề mặt gia công. Nếu ở vùng tiếp xúc trực tiếp của chùm tia với chi tiết gia công nhiệt độ lên đến 300-4000°C ở cách đó khoảng 1m nhiệt độ không vượt quá 300°C. Cách truyền nhiệt như vậy cho phép gia công bất kỳ vật liệu nào mà không ảnh hưởng đến cấu trúc của vật liệu ở vùng ngoài gia công. Để quan sát quá trình gia công người ta lắp thêm hệ thống quang học 7. Hệ thống 5 có tác dụng đánh nghiêng chùm tia đi một góc mong muốn.

Cần nhớ rằng đối với nhiều loại vật liệu chiều sâu thâm nhập của chùm tia điện tử (chiều sâu gia công) có thể lớn gấp 100 lần đường kính. Như vậy, chùm tia tập trung có đường kính 0,01 mm cho phép cắt đứt tấm dày 1 mm. Bằng chùm tia điện tử có thể gia công lỗ nếu dùng hệ thống đánh nghiêng chùm tia 5 trên sơ đồ gia công (xem hệ thống 1 trên sơ đồ cắt biên dạng) hoặc cơ cấu dịch chuyển phôi tương đối so với chùm tia (bàn chữ thập) đồng thời có thể cắt đứt và phay các mặt định hình trong cũng như ngoài hoặc cắt biên dạng trên phôi tấm 2 (sơ đồ cắt biên dạng).Chu kỳ gia công chi tiết trên máy có sử dụng chùm tia điện tử có thể được tự động hoá hoặc điều khiển theo chương trình số.

Cơ sở lý thuyết của gia công chùm tia điện tử

Nếu những tia có năng lượng cực lớn được phóng lên kim loại hoặc một vật liệu trong suốt khác thì năng lượng đâm thủng với độ sâu nhỏ vào vật liệu, đồng thời phần lớn năng lượng được biến thành nhiệt năng. Nếu mật độ năng lượng của chùm tia đủ lớn thì bề mặt có thể nóng chảy và bốc hơi cục bộ. Khi nhiệt sinh ra đi vào vật chất bằng con đường truyền dẫn, cách tạo ra chùm tia có năng lượng lớn tương tự như cách tạo chùm tia sáng bằng hệ thống quang học.

Trong hệ thống quang học chùm tia ánh sáng đi từ nguồn sáng S tập trung biến thành chùm tia song song mà tiêu cự được điều chỉnh bằng lăng kính thứ hai (lăng kính thứ nhất có tiêu cự ở nguồn sáng S). Bằng cách tương tự như thế, những điện tử phóng ra từ một dây kim loại nung nóng được chuẩn trực do tác dụng điện trường của tấm điện cực thứ nhất và sau đó do tác dụng hiệu thế giữa hai tấm điện cực được gia tốc. Súng điện tử được đặt trong chân không này phóng ra chùm tia điện tử được hội tụ nhờ một cuộn dây điện từ (lăng kính). Nếu thiết kỹ nguồn phóng điện tử và hệ thống hội tụ, thì ở tiêu cự có thể có một chùm tia rất nhỏ. Mật độ năng lượng của tia điện tử như thế có thể vượt quá 108 w/cm2. Tác dụng của tia diễn ra trong thời gian rất ngắn, nên chỉ có thể xảy ra sự nung nóng cục bộ phụ thuộc vào khả năng dẫn nhiệt.

Có thể điều khiển nhanh chóng tia điện tử, như vậy trong 1 μm giây có thể phóng ra điện tử và có thể điều chỉnh chính xác công suất. Trong quá trình gia công (ví dụ phay) dụng cụ (tia lửa điện) phải chuyển động. Với điện trường hoặc từ trường ngoài, tia điện tử có thể phóng với tốc độ 100 m/s. Ví dụ khi gia công bán dẫn quá trình gia công có thể điều khiển theo chương trình và do vậy sẽ đạt được hiệu quả rất cao. Chỉ có thể sử dụng tia điện tử trong chân không và người ta có thể tạo ra chân không nhờ có máy bơm chân không công suất lớn và buồng chân không lớn.

Dụng cụ và thiết bị gia công chùm tia điện tử

Các loại máy sử dụng tia điện tử chủ yếu là máy khoan, phay và cắt. Trong thiết khoan và phay đường kính của tia điện tử thông thường nhỏ hơn 10 µm và từ đó dao đông của điện áp cho phép tối đa bằng 1/0,001 ÷ 1/0,0001 của điện áp định mức, yêu cầu này được giải quyết nhờ có hệ dao động có tần số từ 30÷100 kHz và bộ khuếch đại điện áp, cách này có lợi vì nội trở của nguồn dao động với cường độ dòng điện phụ tải đã cho sfx tăng theo hàm mũ. Trường hợp có sự cố thì sẽ không có dòng điện ngắn mạch kéo dài mà có thể làm hư thiết bị hoặc gây tai nạn chết người.

Những yêu cầu kỹ thuật đối với thiết bị gia công bằng tia điện tử là

• Mật độ công suất tập trung cao trên một diện tích nhỏ.
• Việc cung cấp năng lượng liên tục chỉ kéo dài trong thời gian ngắn.
• Phối hợp khoảng cách tác dụng của tia điện tử với điện áp làm gia tốc điện tử.
• Bảo đảm điều khiển và dẫn tia điện tử theo yêu cầu gia công.

Thiết bị khoan bằng chùm tia điện tử

Máy khoan tia điện tử dùng để khoan các lỗ nhỏ (có đường kính khoảng 10 µm) ở những chỗ khó gia công như cánh turbin, buồng đốt của turbin máy bay trực thăng, đặc biệt những lỗ lệch với mặt phẳng (có thể lệch đến 20°C), có biên dạng phức tạp và nhiều.

Ví dụ buồng đốt của turbin máy trực thăng có hơn 3700 lỗ với nhiều đường kính khác nhau, đặt sai lệch nhau với dung sai không quá 0,1 mm, có nhiều lỗ lệch so với mặt phẳng. Toàn bộ chu trình gia công điều khiển bằng CNC chỉ tốn 40 phút, bao gồm thời gian thay phôi, gá đặt, định vị, tạo chân không buồng làm việc.Máy có thể làm lệch tia nếu dùng một lăng kính và hai cuộn dây làm lệch tia. Chùm tia có thể chuyển động với vận tốc v = 106÷107 m/s. Tỉ lệ giữa chiều sâu và đường lỗ có thể đạt L/d = 2÷20 với d = 10÷30 µm. Nguồn điện áp tối đa 150 kV, công suất cần thiết để khoan là 20÷60 kW. Dung sai độ lệch của điểm điện tử phóng quyết định sự dao động cho phép và sự ổn định bắt buộc của điện áp nguồn.

Muốn khoan thì phải tập trung tia vào một điểm, muốn xẻ rãnh hoặc phay mặt phẳng thì di động tia. Nếu đường kính của tia tăng lên ở chỗ phóng lên mặt phẳng, thì có thể gia công lổ hoặc rãnh to hơn. Để khoan người ta thường dùng bàn toạ độ đặt trong chân không. Nhờ vậy có thể đặt nhiều vật gia công ở những khoảng cách nhất định. Có thể làm lệch tia điện tử khi khoan các lỗ cách nhau, nhưng đường tâm của lỗ sẽ không thẳng góc với mặt phẳng. Khi phay rãnh đặc biệt rãnh không sâu, thì cho tia chiếu lệch và đạt kết quả theo yêu cầu.

Phay bằng chùm tia điện tử

Thiết bị này có thể phay rãnh rộng từ 10÷20 µm

Cắt đứt bằng chùm tia điện tử: các loại màng mỏng trong cơ khí chính xác, trong công nghệ vi điện tử. Cắt đứt, cũng như khoan, phay các vật liệu rất cứng như thép, wolfram, platin, titan, molipden, silic, kim cương, thuỷ tinh,…

Các thông số công nghệ của gia công chùm tia điện tử

Vận tốc các điện tử

Để gia công bằng tia điện tử cần có thiết bị chuyên dùng để tạo ra chùm tia điện tử và làm chúng chuyển động vơi tốc độ rất cao từ 1M-10M (m/s), vận tốc các điện tử được xác định bằng công thức:

Trong đó:

• Ug là điện thế gia tốc (V)

Công suất của chùm tia điện tử

Công suất của chùm tia điện tử được truyền đi (không kể sự tiêu hao do phản xạ và bức xạ) tính theo công thức:

Trong đó

• I là cường độ dòng điện chùm tia điện tử (A).

Động năng của một điện tử trong điện trường

Động năng của một điện tử trong điện trường là:

 

Trong đó:

• m là khối lượng của một điện tử và m = 9,1.10 mũ trừ 29 (gam)
• V là vận tốc chuyển động của điện tử
• e là điện tích của điện tử và e = 1,6.10 mũ trừ 19 (Coulomb)
• U là hiệu điện thế của môi trường điện tử đi qua (V)

Công suất hội tụ

Khi hội tụ chùm tia trên bề mặt gia công, các điện tử va đập lên đó, toàn bộ động năng của chúng sẽ biến thành nhiệt năng thì công suất của năng lượng đó được xác định gần đúng theo công thức sau:

Trong đó:

• I là cường độ dòng điện của chùm tia (Ampe)
• n là số lượng điện tử trong chùm tia
• t là thời gian (s)
• Ug là điện thế gia tốc (V)

Độ chính xác gia công

Hướng và cường độ của tia điện tử có thể điều khiển được, vì vậy có thể đảm bảo gia công chính xác. Có thể phay những rãng rộng 10÷20 μm, cách nhau 10÷20 μm, có cạnh góc thẳng và hoàn toàn song song với nhau. Có thể kiểm tra độ chính xác bằng kính hiểm vi, độ sâu phay có thể thực hiện được bằng cách điều chỉnh năng lượng và cường độ của tia điện tử. Có thể khoan lỗ với độ chính xác cao nhưng cần lưu ý rằng khi khoan lỗ sâu (L/d = 2÷20) thì ở giai đoạn bị thắt lại độ ô van ở lỗ có đường kính 10÷30 μm đến 1/1000 μm. Độ ô van này không đáng kể so với đường kính lỗ. Đường kính lỗ lớn hơn đường kính của tia điện tử. Bề mặt gia công được trơn bóng khi khoan cũng như phay. Khi thực hiện các nguyên công khác nhau như hàn, nung chảy, gia công đạt kích thước v.v… chùm tia điện tử cần phải có mật độ năng lượng cần thiết, xác định theo công thức:

Trong đó:

• Wmd là mật độ năng lượng tạo nên sự cháy lỏng trong vùng có đường kính bằng chiều dày của kim loại (W/cm2)
• Tc là nhiệt độ cháy của kim loại (°C) λ là hệ số dẫn nhiệt của kim loại (W/cm2. °C)
• do là đường kính phân nửa trên viền ngoài của nó có nhiệt độ To = 0 và không thay đổi (mm).

Trong bảng dưới đây có trị số của mật độ năng lượng để làm chảy một số kim loại trong điều kiện do = 2mm, do = 10 de, h = de.

Phạm vi ứng dụng và hướng phát triển

Phạm vi ứng dụng

Với phương pháp gia công bằng chùm tia điện tử, người ta có thể gia công các vật liệu có cấu trúc như thép, wolfram, platin, tantal, môlipden, silic, germani, grafit, kim cương, hồng ngọc, oxit nhôm, sứ, thuỷ tinh, thạch anh và các hợp kim cứng khác do có phạm vi sử dụng rất rộng rãi và đa dạng trong lĩnh vực cơ khí chính xác và trong những lĩnh vực khác. Người ta cũng thường sử dụng để gia công những profin phức tạp, phay rãnh, khoan lỗ tinh vi, và gia công những kích thước nhỏ, khắc hoặc nấu chảy.

Đặc biệt dùng rất hiệu quả để khoan và phay những lỗ rãnh có kích thước từ 0,01 đến 1 mm, kể cả trên hợp kim cứng. Có thể gia công những lỗ trong phạm vi 5÷15 mm với công suất trung bình từ 1 đến 10 W. Tỉ lệ giữa đường kính và chiều sâu là 1:10 đến 1:20. Ngoài kim loại, còn có thể gia công có hiệu quả trên những vật liệu dẫn điện kém, trên kính, gốm v.v…Trong quá trình gia công, giãn nở nhiệt rất lớn, do đó tránh được rạng nứt nên nung nóng trước vật gia công.

Hướng phát triển

Trong vài năm gần đây người ta mới biết đến việc sử dụng tia điện tử như là một dụng cụ để gia công vật liệu, một phần để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu, mặt khác để thực hiện những vấn đề công nghệ cụ thể (như chế tạo những trục kim cương nhỏ, những vành xuyến bằng nhựa, gia công những lỗ rãnh trong vật liệu cứng khác nhau). Trong lĩnh vực cơ khí chính xác có nhiều lợi thế trong việc triển khai các ứng dụng của phương pháp này.

Đây là một công nghệ còn non trẻ, khó mà đoán được tầm quan trọng của nó trong tương lai xa. Nhưng có thể khẳng định rằng có thể ứng dụng vào việc gia công những vật liệu cần thiết cho chế tạo máy, đó là vật liệu khó hoặc hoàn toàn không gia công được (sứ, thuỷ tinh, kim loại rất cứng,…) và vì lẽ đó cho phép chúng ta hy vọng công nghệ này sẽ được sử dụng rộng rãi trong ngành công nghiệp chế tạo máy.

Ưu nhược điểm của gia công chùm tia điện tử

Ưu điểm

• Có thể gia công bất kỳ loại vật liệu nào.
• Mật độ công suất lớn (MW/cm2).
• Gia công chính xác do khả năng tự hãm của điện tử trong một lớp mỏng của vật liệu.
• Có thể điều chỉnh tức thời cường độ và vị trí của tia điện tử.
• Bảo đảm sạch về mặt hoá học nhờ có buồng chân không.

Nhược điểm

• Chỉ có thể gia công trong buồng chân không.
• Giá thành gia công tương đối cao.
• Có nguy hiểm về phóng xạ Rơnghen.

Trên đây là những thông tin liên quan đến phương pháp gia công bằng chùm tia điện tử do Luật Trẻ Em đã tổng hợp và chia sẻ đến các bạn. Hy vọng rằng với những chia sẻ trên đây sễ giúp bạn có thêm nhiều thông tin hơn về phương pháp gia công này nhé!

Đăng bởi: Trường Tiểu học Thủ Lệ

Chuyên mục: Tổng hợp